بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به پروتئین گلوتن (که در گندم، جو و چاودار وجود دارد) واکنش نشان میدهد. در افراد مبتلا به سلیاک، مصرف گلوتن باعث آسیب به پرزهای روده کوچک میشود که مسئول جذب مواد مغذی از غذاها هستند. این آسیب میتواند به مشکلات گوارشی و کاهش جذب مواد مغذی منجر شود که ممکن است به کمبودهای تغذیهای، مشکلات رشد (در کودکان) و مشکلات بهداشتی دیگر منجر گردد.
فهرست مطالب
علت بیماری سلیاک
علت دقیق بیماری سلیاک به طور کامل مشخص نیست، اما به نظر میرسد که ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی باعث بروز آن میشود. در ادامه به برخی از این عوامل اشاره میشود:
1. عوامل ژنتیکی:
بیماری سلیاک بیشتر در افرادی دیده میشود که دارای ژنهای خاصی هستند. ژنهای HLA-DQ2 و HLA-DQ8 در بیش از 95٪ از مبتلایان به سلیاک وجود دارند. این ژنها با تنظیم پاسخ ایمنی بدن به گلوتن مرتبط هستند. افرادی که این ژنها را دارند، بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری قرار میگیرند، اما داشتن این ژنها به تنهایی برای بروز بیماری کافی نیست.
2. عوامل محیطی:
برخی عوامل محیطی نیز میتوانند باعث فعال شدن بیماری در افرادی که دارای ژنهای مستعد هستند، شوند. این عوامل شامل:
- مصرف گلوتن: گلوتن پروتئینی است که در گندم، جو و چاودار وجود دارد. مصرف گلوتن میتواند در افراد مستعد ژنتیکی باعث واکنش ایمنی غیرطبیعی شود.
- عفونتهای ویروسی یا باکتریایی: برخی عفونتها ممکن است سیستم ایمنی بدن را تحریک کرده و باعث فعال شدن بیماری سلیاک شوند.
- استرس یا عوامل محرک دیگر: عواملی مانند جراحی، بارداری، زایمان، عفونت یا استرسهای فیزیکی یا روحی ممکن است باعث شروع علائم در افراد مستعد شوند.
3. اختلالات ایمنی:
سلیاک یک بیماری خودایمنی است، یعنی سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بافتهای خود حمله میکند. در این بیماری، وقتی گلوتن مصرف میشود، سیستم ایمنی بدن به پرزهای روده کوچک حمله میکند و باعث آسیب به آنها میشود. این حمله ایمنی در افرادی که حساسیت ژنتیکی به گلوتن دارند، اتفاق میافتد.
به طور کلی، بیماری سلیاک به دلیل تداخل پیچیدهای بین ژنتیک، مصرف گلوتن و عوامل محیطی بروز میکند.
علائم بیماری سلیاک
علائم بیماری سلیاک میتوانند بسیار متنوع و گسترده باشند و از فردی به فرد دیگر متفاوت باشند. برخی از افراد ممکن است علائم گوارشی شدید داشته باشند، در حالی که دیگران علائم خفیف یا غیرگوارشی را تجربه کنند. در کودکان و بزرگسالان، علائم نیز میتواند متفاوت باشد. در ادامه به شایعترین علائم بیماری سلیاک اشاره میکنیم:
1. علائم گوارشی:
این علائم بیشتر در کودکان شایع است، اما در بزرگسالان نیز ممکن است دیده شود:
- اسهال مزمن: اسهال چرب و بدبو به دلیل عدم جذب چربیها
- نفخ و گاز معده: به دلیل سوءجذب مواد غذایی
- دلدرد و ناراحتی شکمی
- کاهش وزن غیرموجه
- یبوست: در برخی افراد ممکن است به جای اسهال، یبوست مشاهده شود.
- استفراغ
2. علائم غیرگوارشی:
این علائم معمولاً در بزرگسالان بیشتر دیده میشود و میتواند شامل موارد زیر باشد:
- خستگی مفرط
- کمخونی: به دلیل سوءجذب آهن
- درد مفاصل و استخوانها
- پوکی استخوان (استئوپروز): به دلیل سوءجذب کلسیم و ویتامین D
- درد یا بیحسی در دستها و پاها: به دلیل آسیب به اعصاب (نوروپاتی محیطی)
- ریزش مو: آلوپسی آرهآتا
- افسردگی یا اضطراب
- بثورات پوستی (درماتیت هرپتیفورمیس): نوعی جوشهای خارشدار که به خصوص در آرنجها، زانوها و باسن ظاهر میشود.
- زخمهای دهانی
- تاخیر در بلوغ یا کوتاهی قد (در کودکان)
- مشکلات ناباروری یا سقط جنینهای مکرر
3. علائم در کودکان:
در کودکان، علائم گوارشی بیشتر شایع است و ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- کاهش وزن یا ناتوانی در افزایش وزن
- تاخیر در رشد
- تحریکپذیری و بدخلقی
- شکم برآمده و پاهای لاغر
4. علائم خاموش (بیعلامت یا خفیف):
برخی از افراد مبتلا به سلیاک ممکن است علائم بسیار کمی داشته باشند یا حتی بیعلامت باشند. در این موارد، بیماری ممکن است تنها با انجام آزمایشهای خون یا بیوپسی روده کوچک تشخیص داده شود. با این حال، حتی اگر فرد علائم مشخصی نداشته باشد، آسیب به روده همچنان در حال رخ دادن است و ممکن است باعث عوارض بلندمدت مانند کمخونی یا پوکی استخوان شود.
به طور کلی، بیماری سلیاک میتواند با طیف گستردهای از علائم همراه باشد و گاهی اوقات ممکن است تشخیص آن به دلیل غیرمعمول بودن علائم به تأخیر بیافتد.
تشخیص بیماری سلیاک
تشخیص بیماری سلیاک شامل ترکیبی از آزمایشهای خون و بیوپسی روده کوچک است. برای تشخیص قطعی، باید گلوتن در رژیم غذایی بیمار وجود داشته باشد، زیرا حذف گلوتن ممکن است نتایج آزمایشها را تحت تأثیر قرار دهد. در ادامه مراحل اصلی تشخیص بیماری سلیاک توضیح داده میشود:
1. آزمایشهای خون:
آزمایشهای خون اولیه برای بررسی واکنش ایمنی بدن به گلوتن انجام میشود. این آزمایشها به دنبال آنتیبادیهایی هستند که در پاسخ به گلوتن تولید میشوند. مهمترین این آنتیبادیها عبارتاند از:
- آنتیبادیهای ترانسگلوتامیناز بافتی (tTG-IgA): این آزمایش رایجترین و حساسترین روش برای تشخیص بیماری سلیاک است. سطح بالای این آنتیبادیها میتواند نشاندهنده سلیاک باشد.
- آنتیبادیهای اندومیزال (EMA): یک آزمایش دقیق دیگر است که معمولاً برای تأیید نتایج tTG-IgA استفاده میشود.
- آنتیبادیهای ضد گلیادین (DGP-IgA و DGP-IgG): ممکن است در برخی از افراد سلیاک که tTG-IgA منفی است، مفید باشند.
اگر نتایج این آزمایشها مثبت باشد، احتمال ابتلا به بیماری سلیاک بسیار بالاست و باید مراحل بعدی تشخیص انجام شود.
2. بیوپسی روده کوچک:
برای تأیید نهایی تشخیص، پزشک معمولاً یک بیوپسی از روده کوچک انجام میدهد. این بیوپسی با استفاده از آندوسکوپی (یک لوله باریک با دوربین که از دهان به معده و سپس روده کوچک هدایت میشود) انجام میشود. در این فرآیند، چند نمونه کوچک از بافت روده کوچک گرفته شده و زیر میکروسکوپ بررسی میشود.
در افراد مبتلا به بیماری سلیاک، آسیب به پرزهای روده (آتروفی پرزها) مشاهده میشود. این آسیب نشاندهنده تخریب پرزهای روده است که باعث کاهش جذب مواد مغذی میشود.
3. آزمایشهای ژنتیکی:
آزمایشهای ژنتیکی برای بررسی وجود ژنهای HLA-DQ2 و HLA-DQ8 ممکن است انجام شود. اگرچه وجود این ژنها احتمال ابتلا به سلیاک را افزایش میدهد، اما داشتن آنها به معنی ابتلای قطعی نیست. اگر فردی این ژنها را نداشته باشد، احتمال ابتلا به سلیاک بسیار کم است، بنابراین این آزمایش بیشتر برای رد کردن بیماری استفاده میشود تا تأیید آن.
4. تشخیص در موارد خاص:
- سلیاک خاموش (سلیاک بدون علائم): در برخی افراد، بیماری سلیاک ممکن است بدون علائم آشکار باشد. در این موارد، تنها با انجام آزمایشهای خون و بیوپسی، بیماری تشخیص داده میشود.
- درماتیت هرپتیفورمیس: نوعی بیماری پوستی که با بثورات خارشدار همراه است و مرتبط با سلیاک است. بیوپسی پوست از ناحیه آسیبدیده میتواند به تشخیص کمک کند.
بیماری سلیاک با ترکیب نتایج آزمایشهای خون، بیوپسی روده و در مواردی آزمایشهای ژنتیکی تشخیص داده میشود. اگر فردی علائم بیماری سلیاک یا عوامل خطر (مانند سابقه خانوادگی) دارد، مراجعه به پزشک برای انجام این آزمایشها ضروری است.
درمان بیماری سلیاک
تنها درمان مؤثر برای بیماری سلیاک پیروی از رژیم غذایی کاملاً بدون گلوتن در تمام طول عمر است. این روش باعث میشود که علائم بیماری کاهش یابند و پرزهای روده که آسیب دیدهاند، بهبود پیدا کنند. به طور خاص، هیچ دارو یا درمان دیگری برای درمان این بیماری وجود ندارد و رعایت دقیق رژیم غذایی نقش کلیدی دارد.
1. رژیم غذایی بدون گلوتن:
افراد مبتلا به سلیاک باید از مصرف تمام مواد غذایی و محصولات حاوی گلوتن اجتناب کنند. این شامل هرگونه محصولاتی است که حاوی گندم، جو و چاودار باشند. لیستی از غذاها و موادی که باید اجتناب شود و جایگزینهای مناسب:
-
مواد غذایی که باید اجتناب شود:
- گندم (شامل انواع آن مانند آرد سفید، آرد سبوسدار، سمولینا، بلغور، و غیره)
- جو و چاودار
- انواع نان، کیکها، شیرینیها، بیسکویتها و ماکارونیهای حاوی گلوتن
- برخی از انواع سسها، سوپها و غذاهای فرآوری شده که ممکن است حاوی گلوتن بهعنوان ماده غلیظکننده باشند.
- غذاهای سرخشده در روغن مشترک با غذاهای حاوی گلوتن
-
مواد غذایی مجاز:
- برنج، ذرت، سیبزمینی، و حبوبات (مانند نخود و لوبیا)
- گوشت، ماهی، مرغ و تخممرغ (تازه و بدون افزودنی)
- سبزیجات و میوهها
- لبنیات (مانند شیر، ماست و پنیر بدون افزودنی)
- آردهای بدون گلوتن (مانند آرد برنج، آرد سیبزمینی، آرد ذرت)
- محصولات غذایی که به طور خاص برچسب "بدون گلوتن" دارند
2. مکملهای غذایی:
در افراد مبتلا به سلیاک، به دلیل آسیب به پرزهای روده، ممکن است جذب مواد مغذی مانند آهن، کلسیم، ویتامین D، ویتامین B12 و فولات کاهش یابد. در این موارد، پزشک ممکن است مکملهای غذایی را برای بهبود وضعیت تغذیهای تجویز کند.
3. پیشگیری از آلودگی متقاطع:
بیماران باید از آلودگی متقاطع با گلوتن اجتناب کنند. برای مثال، ممکن است خردههای نان گلوتنی در وسایل آشپزی مشترک وجود داشته باشد که بهطور ناخواسته باعث ورود گلوتن به غذاهای بدون گلوتن میشود. رعایت موارد زیر در این خصوص مهم است:
- استفاده از ظروف و وسایل آشپزی جداگانه
- چک کردن دقیق برچسبهای مواد غذایی برای اطمینان از عدم وجود گلوتن
- اجتناب از غذاهای فرآوری شده که ممکن است حاوی گلوتن باشند
4. درمان علائم و عوارض جانبی:
در صورتی که بیماری سلیاک باعث عوارض جانبی مانند پوکی استخوان یا کمخونی شده باشد، ممکن است درمانهایی برای مدیریت این مشکلات تجویز شود. برای مثال:
- کمخونی: مکملهای آهن، فولات یا ویتامین B12 برای درمان کمخونی ممکن است تجویز شوند.
- پوکی استخوان: مکملهای کلسیم و ویتامین D ممکن است برای بهبود سلامت استخوانها ضروری باشد.
5. پیگیری پزشکی:
پس از تشخیص و شروع رژیم غذایی بدون گلوتن، معمولاً پزشک برای پیگیری و اطمینان از بهبود روده و جذب مواد مغذی، آزمایشهای منظم انجام میدهد. ممکن است نیاز به بیوپسی مجدد روده یا آزمایشهای خون باشد تا اطمینان حاصل شود که پرهیز از گلوتن مؤثر بوده است.
6. آموزش و حمایت:
مبتلایان به سلیاک باید درباره منابع پنهان گلوتن و نحوه خواندن برچسبهای مواد غذایی آموزش ببینند. حمایت از طرف گروههای پشتیبانی یا رژیمدرمانان میتواند در مدیریت بهتر رژیم غذایی کمک کند.
آینده درمان:
در حال حاضر هیچ دارویی برای درمان کامل بیماری سلیاک وجود ندارد، اما تحقیقات در حال انجام است تا داروهایی برای کاهش حساسیت به گلوتن یا جلوگیری از آسیبهای رودهای در دسترس قرار گیرند.
آیا بیماری سلیاک خطرناک است؟
بیماری سلیاک در صورت تشخیص و مدیریت مناسب، بهطور کلی خطرناک نیست و افراد مبتلا میتوانند با پیروی از یک رژیم غذایی بدون گلوتن، زندگی سالم و عادی داشته باشند. اما اگر بیماری تشخیص داده نشود یا فرد نتواند بهطور کامل از مصرف گلوتن اجتناب کند، میتواند عوارض جدی و بلندمدتی داشته باشد.
عوارض احتمالی در صورت عدم درمان یا مدیریت نامناسب:
-
سوءجذب مواد مغذی: آسیب به روده کوچک در اثر مصرف گلوتن میتواند باعث کاهش جذب مواد مغذی از غذا شود. این مسئله ممکن است منجر به کمبودهای تغذیهای شود، مانند:
- کمخونی ناشی از کمبود آهن، فولات یا ویتامین B12
- پوکی استخوان (استئوپروز) ناشی از کمبود کلسیم و ویتامین D
- کاهش وزن شدید و مشکلات رشد در کودکان
-
مشکلات عصبی: در برخی افراد، بیماری سلیاک میتواند باعث مشکلات عصبی شود که شامل:
- نوروپاتی محیطی: آسیب به اعصاب محیطی که میتواند باعث درد، بیحسی یا سوزش در دستها و پاها شود.
- آتاکسی سلیاک: نوعی اختلال حرکتی نادر که بر تعادل و هماهنگی فرد تأثیر میگذارد.
-
افزایش خطر بیماریهای خودایمنی دیگر: افراد مبتلا به سلیاک بیشتر در معرض ابتلا به سایر بیماریهای خودایمنی هستند، مانند:
- بیماری تیروئید خودایمنی
- دیابت نوع 1
- بیماریهای کبدی خودایمنی
-
درماتیت هرپتیفورمیس: برخی از بیماران سلیاک ممکن است دچار بثورات پوستی شدید و خارشدار شوند که به نام درماتیت هرپتیفورمیس شناخته میشود. این بثورات بیشتر در آرنج، زانوها و باسن ظاهر میشود.
-
افزایش خطر سرطانهای دستگاه گوارش: در موارد نادر و در افرادی که بیماری سلیاک به درستی مدیریت نمیشود، خطر ابتلا به برخی از سرطانهای دستگاه گوارش (مانند لنفوم رودهای و سرطان روده کوچک) افزایش مییابد. این خطر در افرادی که مدت طولانی بدون درمان یا با رژیم غذایی نامناسب زندگی کردهاند، بیشتر است.
-
مشکلات ناباروری و سقط جنین: در برخی زنان مبتلا به سلیاک درماننشده، ممکن است مشکلات ناباروری یا سقط جنینهای مکرر دیده شود. این مشکلات با کنترل بیماری و پیروی از رژیم بدون گلوتن بهبود مییابند.
بیماری سلیاک اگر به موقع تشخیص داده شود و فرد به رژیم غذایی بدون گلوتن پایبند باشد، خطرناک نیست و میتوان از عوارض آن جلوگیری کرد. اما در صورت عدم درمان یا پیروی نامناسب از رژیم غذایی، میتواند به مشکلات جدی و عوارض خطرناک منجر شود. بنابراین تشخیص زودهنگام و مدیریت دقیق این بیماری ضروری است.
طول عمر بیماران سلیاک
طول عمر بیماران مبتلا به سلیاک در صورتی که این بیماری بهموقع تشخیص داده شده و با رعایت کامل رژیم غذایی بدون گلوتن مدیریت شود، تقریباً برابر با افراد سالم است. افراد مبتلا به سلیاک میتوانند زندگی سالم و طول عمر طبیعی داشته باشند، اگر به دقت از مصرف گلوتن اجتناب کنند و به درمانهای لازم پایبند باشند.
عوامل موثر بر طول عمر بیماران سلیاک:
-
تشخیص بهموقع: تشخیص زودهنگام و آغاز درمان (رژیم بدون گلوتن) نقش مهمی در حفظ سلامت روده و جلوگیری از عوارض دارد. در افرادی که بهموقع تشخیص داده میشوند، پرزهای روده فرصت بازسازی پیدا میکنند و مشکلات سوءجذب مواد مغذی کاهش مییابد.
-
پایبندی به رژیم بدون گلوتن: مهمترین عامل برای حفظ سلامت و افزایش کیفیت زندگی در بیماران سلیاک، رعایت دقیق رژیم غذایی بدون گلوتن است. افرادی که بهخوبی از مصرف گلوتن اجتناب میکنند، معمولاً هیچ عارضه جدی یا تأثیر منفی بر طول عمر خود تجربه نمیکنند.
-
عوارض ناشی از سلیاک درماننشده: اگر سلیاک بهدرستی مدیریت نشود و فرد همچنان گلوتن مصرف کند، ممکن است با عوارضی مانند سوءجذب مواد مغذی، پوکی استخوان، کمخونی، و مشکلات گوارشی یا عصبی مواجه شود که میتواند بر کیفیت زندگی و حتی طول عمر تاثیر منفی بگذارد. همچنین، در برخی موارد نادر، عدم درمان ممکن است خطر ابتلا به برخی سرطانها (مانند لنفوم رودهای) را افزایش دهد.
با تشخیص و درمان صحیح، بیماران سلیاک میتوانند طول عمر طبیعی داشته باشند و عوارض جدی را تجربه نکنند. اما پیروی دقیق از رژیم بدون گلوتن و مراجعه منظم به پزشک برای پایش وضعیت سلامتی، از اهمیت ویژهای برخوردار است. /ق
درج نظر